„Najnowsze badania w dziedzinie neurobiologii, psychologii, medycyny i informatyki przyczyniły się do widocznej zmiany toku myślenia. Wiemy już, że zapominanie nie tylko jest naturalnym procesem, ale także przynosi korzyść naszym poznawczym i twórczym umiejętnościom, pozytywnie wpływa na emocjonalny dobrostan czy nawet zdrowie społeczne.”
Zapominamy. O działaniu pamięci i zaletach niepamiętania, Scott A. Small, tł. Aga Rewilak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023, s. 13.
NEUROLOGIA
W Zapominamy. O działaniu pamięci i zaletach niepamiętania Scott A. Small skupia się na omawianym temacie przez pryzmat neurologii. W tym ujęciu każda przypadłość, każdy symptom zgłaszany przez pacjenta [lub u niego zaobserwowany], stanowi anatomiczną zagadkę – „gdzie” znajduje się przyczyna nieprawidłowości zdaje się być ważniejsze niż „co” dany problem oznacza. Określenie miejsca zaburzenia konieczne jest – w neurologii – do postawienia konkretnej diagnozy.
„Na przykład przyczyna niedowładu ręki może znajdować się w mięśniach lub nerwach albo w niektórych odcinkach rdzenia kręgowego, albo w pewnych częściach mózgu, do tego każdy fragment mapy systemu nerwowego może zostać zaatakowany przez inną chorobę.”
Zapominamy. O działaniu pamięci i zaletach niepamiętania, Scott A. Small, tł. Aga Rewilak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023, s. 18.
Pierwszym z omawianych przez Smalla przypadków jest sprawa pacjenta, Karla, który zgłosił się do niego z – wydawać by się mogło – błahym problemem: nie mógł wydobyć z pamięci imienia kobiety, którą kiedyś spotkał. Praca Karla opierała się w dużej mierze na relacjach interpersonalnych, niemożliwość przypomnienia sobie imienia rozmówcy stanowiła dla niego spory problem. Small zatrzymuje się w tym miejscu i pokazuje, jak przebiega jego kliniczny tok myślenia oraz sposób stawiania diagnozy.
MÓZG
Small zgłębia się – przede wszystkim – w budowę mózgu, wyjaśniając działanie jego poszczególnych części. Autor pisze szczegółowo o m in. neuronach, kolcach dendrtycznych, hipokampie, płatach, ciele migdałowatym, itd.
Ponadto, z książki dowiedzieć się można wiele o różnych mechanizmach związanych z pracą mózgu [np. tworzenie fałszywych wspomnień, błędy poznawcze wynikające z heurystyki], a także m. in. o tym, jaki wpływ na pamięć może mieć oksytocyna czy choćby kortyzol.
Tak ogromna liczba informacji może momentami wydawać się przytłaczająca, lecz Autor robi co może, by omówić dane zagadnienie jak najprzystępniej [stosując choćby różne analogie]. Lektura wymaga jednak skupienia, a poziom szczegółowości to najmocniejsza strona książki.
CZYM JEST ZAPAMIĘTYWANIE I ZAPOMINANIE?
Zapamiętywanie i zapominanie to dwa różne procesy [a nie tylko „słabnąca pamięć”]. Zgodnie z najnowszymi odkryciami, jesteśmy wyposażeni w całkowicie odrębne narzędzia molekularne służące jednej i drugiej czynności. Co więcej, Small dokładnie wyjaśnia jak działają obydwa procesy:
„Ponieważ rozmiar kolców dendrytycznych, w miarę zdobywania nowych doświadczeń, ciągle się zmienia, to uważa się, że połączenia synaptyczne są raczej plastyczne niż zastygłe niczym stop stali. Kiedy dwa sąsiadujące neurony będą w wystarczającym stopniu i równocześnie pobudzane, ich kolce będą rosły. Jeżeli namnoży się dostateczna liczba kolców, połączenie między neuronami zostaje wzmocnione, co dzieje się, gdy powstaje nowe wspomnienie. […] Jeśli neuron nie jest stymulowany synchronicznie ze swoim sąsiadem, to kolce będą się kurczyć, do czego dochodzi, kiedy zapominamy.”
Zapominamy. O działaniu pamięci i zaletach niepamiętania, Scott A. Small, tł. Aga Rewilak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023, s. 22.
Znając podstawy, możemy przejść dalej – Autor rozpatruje zapamiętywanie i zapominanie na różnych przykładach i odnosząc się do wielu dziedzin naukowych [np. informatyki, gdzie pokrótce opisuje działanie sieci neuronalnych czy sztuczki stosowane przez programistów, które mają na celu przyspieszenie (uelastycznienie) obliczeń].
OMAWIANE PRZYPADKI
Spotkałem się z opinią, że praca Smalla stanowi niejako kontynuację tradycji Olivera Sacksa. Nie wiem, czy do końca mogę się z tym zgodzić: opisy przypadków u Sacksa [np. w Mężczyzna, który pomylił swoja żonę z kapeluszem] są przede wszystkim pokazaniem tego, jak choroba czy zaburzenie wpływa na życie danej osoby; w przypadku Zapominamy nie odniosłem takiego wrażenia [nie oznacza to, że odmawiam pracy Smalla humanizmu, jednak nie jest on tak dogłębny jak w przypadku tekstów Sacksa].
Na pierwszym miejscu u Smalla jest przede wszystkim nauka. Nawet, gdy pisze o jakimś konkretnym pacjencie, szybko jego życie przesłaniane jest przez opisy problemu czy też ich naukowe wyjaśnienie.
Pamięć więc [oraz procesy zapamiętywania i zapominania] pokazana jest nie tylko na przykładzie zdrowego mózgu. Autor odwołuje się także do rozmaitych zaburzeń oraz chorób, w tym: Alzheimera, autyzmu, demencji, depresji, epilepsji, PTSD czy zaburzeń lękowych.
WSPOMNIENIA AUTORA
Przez całą książkę Small pisze również o sobie. Swoim zawodzie oraz o swoich życiowych doświadczeniach. Gdy wspomina o pobycie w wojsku i akcjach, w jakich brał udział, staje się poniekąd własnym pacjentem – eksploruje wewnętrzne myśli, rozważa czemu np. u niego nie doszło do pojawienia się PTSD. W tym wszystkim jest niesłychanie autentyczny – podczas lektury miałem wrażenie, że Autor niczego przede mną nie ukrywa, a to co przeżył – jeśli może być pomocne nauce – włącza do swojego wywodu.
PODSUMOWUJĄC
Zapominamy to książka, którą powinna przeczytać każda osoba zainteresowana pracą pamięci oraz mózgu. To także pozycja, która przybliża szczegóły zawodu neurologa. Ogromna ilość materiału, jego szczegółowość, a czasami i interdyscyplinarność, sprawiają, że lektura książki Scotta A. Smalla nie nudzi. Trudno jednak – przy jednokrotnym czytaniu – wszystko, co przekazuje Autor zapamiętać. Ale cóż – taki już urok pamięci i niepamięci.
RECENZJA NA PODSTAWIE WYDANIA
Zapominamy. O działaniu pamięci i zaletach niepamiętania, Scott A. Small, tł. Aga Rewilak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023, ISBN: 978-83-233-5238-9.
Za egzemplarz książki do recenzji dziękuję Wydawcy.