Diégane Latyr Faye pochodzi z Senegalu, a obecnie mieszka we Francji. W środowisku znany jest z tego, iż napisał Anatomię pustki oraz ze swojej, wręcz obsesyjnej, miłości do literatury. Ta w pełni daje o sobie znać, gdy w jego ręce trafia jeden z niewielu pozostałych egzemplarzy Nieludzkiego labiryntu. Książki, wokół której było głośno głównie za sprawą skandalu, jaki wywołała oraz przez to, kto ją napisał. Autorem owej legendarnej publikacji był tajemniczy, czarnoskóry T. C. Elimane – pisarz, o którym nagle, w środku wywołanej przez swoją książkę afery, wszelki słuch zaginął. Był rok 1938.
Osiemdziesiąt lat później, Diégane spotyka kobietę, która również zna Nieludzki labirynt. Mało tego – wie również coś o samym autorze. Faye postanawia podążyć nikłym tropem, by rozwikłać zagadkę T. C. Elimane’a…
NARRACJA
Najskrytsza pamięć ludzi rozpisana jest na wiele głosów – w relację Diégana Latyr Faye’a wplatają się wspomnienia innych ludzi, którzy przytaczają również kolejne wspomnienia innych osób…
Ta wielopoziomowa, misternie utkana konstrukcja, może przywodzić na myśl labirynt [albo – myśląc jeszcze inaczej, choć również Borgesowskimi kategoriami – Ogród o rozwidlających się ścieżkach].
Głosy zdają się przeplatać, wchodzić ze sobą w dyskurs, zbaczać z głównej ścieżki, by znów na nią powrócić. Snuć domysły skrywające fakty. Błądzić w labiryncie rzeczywistości.
Diégane Latyr Faye dociera do ludzi gotowych wyjawić swą przeszłość – zwykle osadzoną wyłącznie we własnej pamięci. Czasami jednak przywołuje wycinki z prasy, listy, biogramy – dokumenty odsłaniające kolejne karty z historii Elimane’a.
Tak wielkie skomplikowanie zmusza do zapytania: czy całość nie jest chaotyczna? Spieszę z odpowiedzią: Sarr ani na chwilę nie traci kontroli nad narracją i fabułą. Pozwala czytelnikowi błądzić wraz ze swymi bohaterami, jednak nigdy bardziej, niż to konieczne.
EROTYZM
Pisząc o Najskrytszej pamięci ludzi, nie sposób przemilczeć wplecionego w narrację erotyzmu [jest go całkiem sporo]. Autor opisuje te sceny w sposób wysoce sugestywny, ale i zarazem subtelny. Miłość fizyczna u Sarra zawsze przedstawiona jest ze smakiem; nigdy nie jest wulgarna ani nie wkracza na teren zarezerwowany dla pornografii.
LITERATURA O LITERATURZE
Mohamed Mbougar Sarr – jak przed nim Umberto Eco [Imię róży], czy choćby Carlos Ruiz Zafón [Cykl Cmentarz zapomnianych książek] – stworzył historię, w której najważniejsza jest literatura. Znajduje się ona w centrum zainteresowań głównego bohatera, stanowi zajęcie dla innych postaci, czy jest przedmiotem krytyki.
Autor nie tylko mówi o słowie pisanym, ale i o całym literackim świecie. Porusza tematy takie jak źródła inspiracji, proces pisania, odbiór tekstu przez czytelników, etc. Sarr zadaje pytania o powinności pisarza, jego zaangażowanie społeczne czy polityczne, a także – o to, czy książka istnieje w odosobnieniu od twórcy. A może należy rozpatrywać ją jako swoiste przedłużenie umysłu autorki lub autora?
Sarr, poprzez postać tajemniczego T. C. Elimane’a, ukazuje również sposób odkrywania prawdy o człowieku; uzupełniania luk w jego biografii.
Jednocześnie twórca Najskrytszej pamięci ludzi wplata do fikcji rzeczywiste postaci ze świata literatury. To przede wszystkim Witold Gombrowicz i Ernesto Sábato. W mniejszym stopniu – przynajmniej w kontekście bezpośredniego wystąpienia w powieści – Jorge Luis Borges. Przez strony przewijają się również inne znane nazwiska, a także mnóstwo książek – tych prawdziwych, jak i wymyślonych.
ŻYCIE NA EMIGRACJI
Postaci żyjące na kartach Najskrytszej pamięci ludzi, to w większości ludzie oderwani od swoich ojczyzn. Szukający własnego miejsca, często – samych siebie. Pamiętający swe korzenie, do których tęsknią, chcą wrócić, lub przeciwnie – chętnie by je wyplenili ze wspomnień. Ale czy w świecie ludzi o odmiennej kulturze i odmiennym kolorze skóry możliwy jest wybór własnej, konkretnej tożsamości? A może rozwiązanie leży gdzieś pośrodku – w niezdecydowaniu; w zawieszeniu pomiędzy byciem obywatelem Afryki i Europy? Co oznacza taki dualizm? Sarr praktycznie wyczerpuje temat, ostatecznie zmuszając czytelnika do refleksji nad kwestią tożsamości narodowej w postkolonialnej rzeczywistości.
ASPEKT HISTORYCZNY, KONSPEKT POLITYCZNY
Fabuła Najskrytszej pamięci ludzi wpisana jest w znane z lekcji historii wydarzenia. To przede wszystkim Pierwsza i Druga Wojna Światowa [oraz pokłosia tychże konfliktów], a także kolonializm, wraz z tym, co oznaczał dla ludności Afryki. I rewolucje – te, które obalały rządy i te, którym zabrakło sił, by to uczynić.
Perspektywa historyczna i polityczna ukazana jest przede wszystkim przez pryzmat pojedynczych jednostek. U Sarra najważniejsze jest zwłaszcza to, co w związku z daną sytuacją czują pojedynczy ludzie. Zabieg ten sprawia, iż nawet czytelnicy nieznający opisanych wydarzeń, mogą zrozumieć przekaz zawarty w powieści.
PODSUMOWUJĄC
Najskrytsza pamięć ludzi to literatura najwyższej próby. Jest inteligentna i do bólu szczera. Komentuje literaturę per se oraz szeroko rozumianą literacką rzeczywistość. Ale nie tylko: równie ważny jest choćby aspekt tożsamości narodowej czy skutki kolonializmu. Proza Sarra zmusza do refleksji. Wzbudza całe spektrum emocji. Najskrytsza pamięć ludzi rozsmakuje w sobie nawet najbardziej wybrednych czytelników.
TEKST W OPARCIU O WYDANIE:
Najskrytsza pamięć ludzi, Mohamed Mbougar Sarr, tł. Jacek Giszczak, Wydawnictwo Cyranka, 2022. ISBN: 978-83-67121-14-9.
Za egzemplarz do recenzji dziękuję Wydawcy.
PS. Za fenomenalną okładkę odpowiada Maks Bereski, Plakiat.