„Większość naprawdę dobrych baśni traktuje o przygodach ludzi w Niebezpiecznym Królestwie albo na jego mglistych obrzeżach.”
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa, J. R. R. Tolkien, il. Alan Lee, tł. Agnieszka Sylwanowicz, Paulina Braiter, Cezary Frąc, Aleksandra Jagiełowicz, Joanna Kokot, Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2018, s. 264.
NIEBEZPIECZNE KRÓLESTWO
Historie zebrane w Opowieściach z Niebezpiecznego Królestwa zaczynają się w raczej znajomej nam scenerii przypominającej zwykłą rzeczywistość. Niezbyt wyróżniającej się od tego, co znamy z podań dotyczących przeszłości lub co możemy jeszcze kojarzyć z dzieciństwa. W pewnym momencie – i dotyczy to każdej zawartej w książce opowieści – dochodzi do naruszenia zwykłego porządku rzeczy. W świat człowieka wkrada się coś nadnaturalnego*, objawiają się fantastyczne stworzenia i pojawia się magia. Wszystko to zdaje się istnieć tuż obok. Wystarczy odsłonić cienką zasłonę, przekroczyć zaczarowany próg by trafić do Niebezpiecznego Królestwa.
[* choć być może właściwszym stwierdzeniem byłoby, iż to człowiek wkrada się w ten świat pełen cudów; jest on przecież kimś z zewnątrz]
BAŚNIE WEDŁUG TOLKIENA
Zgodnie z tą konwencją, wszystkie historie zebrane w Opowieściach z Niebezpiecznego Królestwa są baśniami. Każda z tych opowieści cechuje się pewną „prawdziwością” – jest opowiedziana jako coś, co „rzeczywiście” miało miejsce. Baśń staje się więc relacją z Niebezpiecznego Królestwa lub z jego obrzeży. Doskonale widać to w Łazikantym, Gospodarzu Gilesie z Ham, Kowalu z Przylesia Wielkiego oraz w Liściu, dziele Niggle’a.
Światy przedstawione w powyższych opowieściach, nawet jeśli są skierowane do młodszego odbiorcy [co czuć zwłaszcza w Łazikantym], mają w sobie element niebezpieczeństwa, tak typowy dla klasycznych baśni. Nie jest niczym dziwnym, iż w krainach tych żyją smoki, tajemniczy czarodzieje, olbrzymy czy zwierzęta potrafiące mówić [tak, to że pies potrafi mówić może przynieść jego właścicielowi sporo problemów].
„A to właśnie jest jedna z lekcji (…) jakiej udzielić nam mogą baśnie – że zagrożenie, smutek i cień śmierci mogą niekiedy nadać nieopierzonemu, niezgrabnemu i samolubnemu wyrostkowi godność, a nawet i mądrość.”
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa, J. R. R. Tolkien, il. Alan Lee, tł. Agnieszka Sylwanowicz, Paulina Braiter, Cezary Frąc, Aleksandra Jagiełowicz, Joanna Kokot, Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2018, s. 289.
PRZYGODY TOMA BOMBADILA
Na osobne omówienie zasługuje zbiór wierszy zebranych pod wspólnym tytułem Przygody Toma Bombadila. Czytelnicy, którzy mieli już przyjemność zapoznać się z Władcą Pierścieni [w filmowej adaptacji Petera Jacksona Tom Bombadil nie występuje] spotkali tę postać – jedną z najbardziej tajemniczych istot zamieszkujących Śródziemie. Historia opowiadająca o wyprawie Drużyny Pierścienia nie rzuca jednak zbyt wiele światła na Toma Bombadila. Jest on tam przedstawiony – przynajmniej ja odniosłem takie wrażenie – jako ktoś, kto w jakiś dziwny sposób odstaje od pozostałych postaci. Z pomocą – niewielką, ale zawsze jednak z jakąś – przychodzą Przygody Toma Bombadila. Kilka wierszy pozwala choć trochę lepiej poznać Bombadila.
Ale nie wszystkie utwory zebrane w Przygodach są o Bombadilu. Znajdują się w nich także teksty traktujące o legendach i anegdotach charakterystycznych dla Shire ze schyłku Trzeciej Ery. Wśród twórców zaś wymienia się m. in. Bilbo Bagginsa czy Sama Gamgee.
O BAŚNIACH
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa zamyka esej Tolkiena O baśniach. Autor odpowiada w nim – w głównej mierze – na pytania: czym są baśnie, skąd się wzięły i jaki z nich obecnie pożytek?
Tolkien m. in.: zgłębia pochodzenie elfów [i opisuje ich wizualną przemianę], wyjaśnia czym są cuda i jak działa magia, tłumaczy na czym polega zachowanie spójności świata przedstawionego, argumentuje przeciwko ugrzecznieniu treści baśni [np. złagodzeniu Baśni Braci Grimm], czy wreszcie dywaguje nad bezsensownością łączenia baśni z przekazem skierowanym wyłącznie do dzieci.
Co jednak wydaje mi się najbardziej istotne, to fakt, iż lektura O baśniach wzbogaca odbiór baśni zamieszczonych w Opowieściach z Niebezpiecznego Królestwa. Myśl Tolkiena zawarta w niniejszym eseju rozjaśnia wiele aspektów związanych ze stworzonymi przez niego światami. Odnosi się to zarówno do historii zawartych w recenzowanej przeze mnie książce, jak i do Śródziemia:
„[…] siła lub życie człowieka (albo jakiegokolwiek stworzenia) mogą znajdować się poza nim, ukryte w innym miejscu lub w innej rzeczy […] jakąś część czyjegoś ciała można bez szkody wyjąć i umieścić w worku, pod kamieniem czy w jajku.”
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa, J. R. R. Tolkien, il. Alan Lee, tł. Agnieszka Sylwanowicz, Paulina Braiter, Cezary Frąc, Aleksandra Jagiełowicz, Joanna Kokot, Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2018, s. 269.
KILKA UWAG O PRZEKŁADZIE
Czytanie Władcy Pierścieni czy Hobbita miało dla mnie sens jedynie wtedy, gdy za przekład odpowiadała Maria Skibiniewska. Zawsze sięgając po jakieś dzieło Tolkiena w pierwszej kolejności sprawdzałem, kto zajmował się tłumaczeniem [i gdy nie występowało tam nazwisko Skibiniewskiej, potrafiłem dany egzemplarz odrzucić].
Tym razem postanowiłem jednak dać szansę innym – wzbudziło to we mnie pierwotnie trochę obaw, lecz z czasem okazały się one bezpodstawne. Tłumaczki i tłumacze wywiązali się ze swojego zadania fenomenalnie. Za przekład odpowiadają więc:
- Wstęp i posłowie – Agnieszka Sylwanowicz,
- Łazikanty – Paulina Braiter,
- Gospodarz Giles z Ham oraz Kowal z Przylesia Wielkiego – Cezary Frąc*,
- Przygody Toma Bombadila – Aleksandra Jagiełowicz,
- Liść, dzieło Niggle’a – Krzysztof Sokołowski,
- O baśniach – Joanna Kokot.
[* W tłumaczeniu Marii Skibiniewskiej tytuły te brzmiały następująco: Rudy Dżil i jego pies oraz Kowal z Podlesia Większego].
PODSUMOWUJĄC
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa to w istocie zbiór baśni stworzonych przez J. R. R. Tolkiena. Książka ta – poza niesamowitymi historiami – oferuje również niesłychanie ciekawe spojrzenie Autora na baśnie jako takie. Esej O baśniach stanowi bowiem doskonałe uzupełnienie twórczości pisarza, który powołał do życia m. in. Śródziemie, które – jeśli się nad tym zastanowić – samo w sobie jest Niebezpiecznym Królestwem.
RECENZJA NA PODSTAWIE WYDANIA
Opowieści z Niebezpiecznego Królestwa, J. R. R. Tolkien, il. Alan Lee, tł. Agnieszka Sylwanowicz, Paulina Braiter, Cezary Frąc, Aleksandra Jagiełowicz, Joanna Kokot, Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2018, ISBN: 978-83-8202-812-6.
Za egzemplarz książki do recenzji dziękuję Wydawcy.