„Próbki prozy narracyjnej […] Jest w nich nadmiar takich chwytów, jak niespójne zestawienia, nagłe zerwanie ciągłości, sprowadzenie całego życia człowieka do dwóch czy trzech scen. […] Nie są, nie usiłują być, psychologiczne.”
Powszechna historia nikczemności, Jorge Luis Borges, tł. Stanisław Zembrzuski, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023, s. 5.
FRAGMENTY ŻYWOTÓW NIEŚWIĘTYCH
Jak to zwykle w przypadku prozy Jorge Luis Borgesa bywa, na miniaturowej przestrzeni potrafi nakreślić on fascynującą fabułę – w tym przypadku, czyjeś życie. Namiastka ta w zupełności wystarcza, by nie tylko poznać daną postać, ale wyrobić sobie także na jej temat własne zdanie [podobnie zresztą jak Żywoty urojone Marcela Schwoba].
W Powszechnej historii nikczemności, rozpisanej na kilkanaście postaci, Autor przedstawia nam kluczowe zdarzenia z ich życia [jak łatwo można się domyślić, zdarzenia te zaliczyć należy do niegodziwych]. Bohaterowie i bohaterki zajmują się więc nikczemnymi sprawami, takimi jak: niewolnictwo, morderstwa, oszustwa, kradzież tożsamości, piractwo, udział w zorganizowanych grupach przestępczych, czy choćby odgrywanie roli proroka [oczywiście fałszywego].
PRAWDA CZY FAŁSZ?
Czytając Borgesa trudno domyślić się, co jest prawdą, co półprawdą, a co całkowitym wytworem imaginacji. Fikcji podlega tu niemal wszystko: nawet rzeczywistość. W końcu z tej Autor czerpie pełnymi garściami. Wydarzenia autentyczne, u Borgesa dzieją się np. kiedy indziej. Postaci potrafią przybrać fragmenty biografii innych osób. Ale to nie ma znaczenia: wszystko można w jakiś sposób zafałszować, a przy tym wciąż oscylować gdzieś na pograniczu prawdy [i nie dając odbiorcy najmniejszych wskazówek co do tego, że to nieprawda, półprawda lub całkowite zmyślenie].
W swoich tekstach Borges zamieszcza też przypisy, odniesienia do innych utworów. Nie ma jednak chyba najmniejszego znaczenia, czy są one tworami innych, autentycznych pisarek i pisarzy, czy też wytworem nieskończonej wyobraźni Borgesa.
„Jak pisał John Barth w „Literaturze wyczerpania” […] Borges przeczytał chyba wszystko, także książki nieistniejące.”
Powszechna historia nikczemności, Jorge Luis Borges, tł. Stanisław Zembrzuski, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023, s. 148-149.
PIÓRO, AKCJA, CIĘCIE!
Sposób, w jaki przedstawione są historie w Powszechnej historii nikczemności jest wyjątkowy; typowy bardziej dla montażu filmowego [i to współczesnego] niż tradycyjnej narracji spotykanej w prozie. Scena 1. Zbliżenie. Cięcie. Scena 2. Cięcie. Finał [oznaczający de facto śmierć]. Takie poszatkowanie materiału dodatkowo kompresuje całą opowieść. Sprowadza ją do esencji. Borges ma przy tym niesamowite wyczucie: gdyby bowiem wyciął z tych historii choć odrobinę więcej, całość straciłaby moc wyrazu.
Podobnie zresztą ma się rzecz dotycząca postaci: są oszczędne w słowach, raczej działają niż mówią. Dobrze jest to zobrazowane w Okrutnym wybawcy Lazarusie Morellu:
” – Jeśli chcesz mnie zabić, daj mi trochę czasu, abym mógł się przed śmiercią pomodlić. – Powiedziałem mu, że nie mam czasu słuchać, jak się modli.”
Powszechna historia nikczemności, Jorge Luis Borges, tł. Stanisław Zembrzuski, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023, s. 26.
ROZRYWKA DLA WYMAGAJĄCYCH
Powszechna historia nikczemności to książka łącząca skrajności: śmiertelną powagę z ironią i humorem. Nic na przykład nie przeszkadza Borgesowi, by po zabójstwie, gdy ludzie patrzą już na zwłoki, wstawić następujący dialog:
„- Żeby umrzeć, wystarczy być żywym – powiedziała jedna z kobiet, a druga dodała:
– Tak się stawiał, a teraz od much się opędzić nie umie.”
Powszechna historia nikczemności, Jorge Luis Borges, tł. Stanisław Zembrzuski, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023, s. 111.
Dodatkowym walorem rozrywkowym jest [a przynajmniej dla mnie była] próba odgadnięcia, co z tego co opisał Borges miało miejsca naprawdę i zostało przedstawione bez żadnych przekłamań. Ostrzegam jednak: takie śledzenie tropów potrafi być bardzo czasochłonne.
PODSUMOWUJĄC
Jorge Luis Borges stworzył skompresowane kompendium historii ludzkiej brutalności i głupoty [jak można przeczytać w przypisach „(…) obie cechy mieszczą się w hiszp. słowie bruto„.] Autor w miniaturowej formie zamknął rzeczywistość ograniczoną jedynie do poruszanego tematu; cięcia pomiędzy scenami czy momenty sygnalizujące dany motyw wyrażają o wiele więcej, niż tylko to, co zostało zapisane – właściwie całą Powszechną historię nikczemności.
RECENZJA NA PODSTAWIE WYDANIA
Powszechna historia nikczemności, Jorge Luis Borges, tł. Stanisław Zembrzuski, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023, ISBN: 978-83-8196-526-2.
Za egzemplarz książki do recenzji dziękuję Wydawcy.